Op verzoek van de Tweede Kamer heeft de Venetië Commissie naar aanleiding van de toeslagenaffaire onderzoek gedaan naar de rechtsbescherming in Nederland.
De Europese Commissie voor Democratie door Recht – doorgaans kortweg de Venetië Commissie genoemd – is in 1990 door de Raad van Europa in het leven geroepen om de landen in Oost-Europa te helpen overschakelen naar een democratisch systeem. Daarnaast kunnen de aangesloten staten de commissie inschakelen voor constitutionele adviezen. De commissie bestaat uit onafhankelijke leden die vier keer per jaar in Venetië vergaderen.
In haar eindrapport The Netherlands – Opinion on the Legal Protection of Citizens staat de Venetië Commissie uitgebreid stil bij de manier waarop de kabinet in de toeslagenaffaire met de Tweede Kamer is omgegaan. Er is volgens de commissie een cultuur ontstaan van het achterhouden van informatie - vgl. de Rutte-doctrine - en het tegenwerken van Kamerleden die de parlementaire controle in hun werk voorop stellen.
Volgens de Venetië Commissie zijn er flinke hervormingen nodig in wetgeving, bestuur en rechtspraak om de Nederlandse democratie voor nieuwe toeslagenaffaires te behoeden. De commissie vindt het belangrijk dat het parlement en individuele parlementsleden beter worden toegerust om hun controlerende rol te kunnen vervullen.
De Venetië Commissie heeft verder forse kritiek op de rol van de Tweede Kamer als wetgever. Bij het maken van de wetgeving waar het toeslagenstelsel op gebaseerd is, heeft in haar ogen de Kamer onvoldoende gelet op de redelijkheid en billijkheid van de regelgeving.
Aan het eind van het rapport stelt de Venetië Commissie vast dat Nederland in het algemeen een goed fungerende rechtsstaat is en dat Kamer en kabinet reeds lessen uit de toeslagenaffaire hebben getrokken:
The Netherlands is a well-functioning state with strong democratic institutions and safeguards for the rule of law. While the shortcomings in individual rights protection uncovered in the Childcare Allowance Case [toeslagenaffaire] are indeed serious and systemic and involve all branches of government, it appears that eventually the rule of law mechanisms in the Netherlands did work.
Met harde aanbevelingen komt de Venetië Commissie niet. Ze laat het aan Kamer en kabinet over zelf met de nodige verbeteringen te komen.
Folkert Jensma vroeg zich in NRC Handelsblad van 19 oktober 2021 af wat de Kamer zich van de op- en aanmerkingen van de Venetië Commissie moet aantrekken:
Om te beginnen dat ‘rule of law’ meer inhoudt dan alleen de plicht voor de overheid zich aan de wet te houden. Maar dat er ook garanties moeten zijn tegen ‘irrationele, onredelijke, oneerlijke of knellende gevolgen’. Het is bij uitstek aan het parlement om dat te garanderen, althans die te voorkomen. En om vervolgens rechtspraak, ombudsman en rechtshulp zo te financieren dat rechtsbescherming geen illusie is.
