Dossier Referendum

Al ongeveer een eeuw lang wordt er in de Nederlandse politiek gesproken over het invoeren van referenda als belangrijke aanvulling op ons kiesstelsel. Een referendum zou kunnen zorgen voor een meer directe vorm van democratie: burgers nemen besluiten zonder tussenkomst van gekozen vertegenwoordigers.

Kijk hier voor een overzicht van de voorgeschiedenis van de referenda in Nederland

De afgelopen jaren zijn de volgende drie referenda  de revue gepasseerd:

• Bindend referendum  Het meest vergaand is het bindend referendum. Bij een bindend referendum wordt een te nemen besluit aan de kiesgerechtigden voorgelegd en moet de politiek zich aan de uitslag van de volksraadpleging conformeren. Een tijdlang heeft het er naar uitgezien dat Nederland zo'n bindend referendum zou krijgen, want in 2014 was de meerderheid van Tweede en Eerste Kamer akkoord met het invoeren ervan. Omdat het een grondwetswijziging betreft, was dit de zogeheten eerste lezing met een beslissing met een gewone meerderheid van stemmen. Een tweederde meerderheid bleek in de volgende Kamerperiode niet haalbaar en in 2017 besloten de indieners het voorstel  niet ter behandeling in te dienen.
• Raadgevend referendum  Minder vergaand is het raadgevend referendum dat in 1 juli 2015 geregeld werd in de Wet raadgevend referendum. Daarvoor was geen grondwetswijziging nodig. De kiezer adviseert hier slechts over een wetsvoorstel en daarmee is de uitslag van het referendum niet bindend. Op 1 juli 2015 werd de wet formeel van kracht. Het was een kort leven beschoren. Na twee raadgevende referenda viel in 2018 het besluit om het raadgevend referendum weer in te trekken.

• Correctief bindend referendum  Eind 2018 kwam de Staatscommissie Parlementair stelsel met haar advies een correctief bindend referendum in te voeren om de Nederlandse burger de mogelijkheid te geven achteraf iets over bepaalde wetten te zeggen. Correctief betekent dat de kiezers een wet kunnen tegenhouden die al door Tweede en Eerste Kamer is aangenomen. Om dit te bereiken moet een meerderheid bestaande uit meer dan eenderde van de kiesgerechtigden tegen de wet stemmen.

2015

Wet raadgevend referendum van kracht
De Wet raadgevend referendum wordt op 1 juli 2015 van kracht. Daarin staat dat wie een referendum wil organiseren, in eerste instantie 10.000 handtekeningen en uiteindelijk 300.000 handtekeningen moet verzamelen. Minstens 30 procent van de kiezers moet komen stemmen om de uitslag rechtsgeldigheid te geven.
Tekst Wet raadgevend referendum

2016

Referendum Oekraïne
Op 6 april 2016 vindt het eerste officiële referendum in Nederland plaats over het Associatieverdrag van de Europese Unie met Oekraïne. De opkomst van het referendum is 32,3%. Vóór stemt 38,8%, terwijl 61,0% tegen stemt.
Ruim een jaar later, op 30 mei 2017 krijgt het Associatieverdrag dankzij het voorstemmen van CDA en ChristenUnie ook de steun van de Eerste Kamer en kan in werking treden.

2017

initiatiefwetsvoorstel bindend correctief referendum
Op 12 april 2017 laten GroenLinks en PvdA weten dat hun initiatiefwetsvoorstel samen met D66 voor een bindend correctief referendum dat in 2014 reeds door de oude Eerste en Tweede Kamer was goedgekeurd, wel in tweede lezing bij de Tweede Kamer zal worden ingediend, maar dat het wat hen betreft voorlopig niet wordt behandeld.
De belangrijkste reden daarvoor lijken de ervaringen met het referendum over het Associatieverdrag. PvdA-Kamerlid Gijs van Dijk zegt hierover bij BNR: ‘Dat referendum schiep vooral onduidelijkheid in plaats van meer vertrouwen van burgers in de politiek.’
Als de SP vervolgens later in het jaar het voorstel indient om de wet toch te behandelen, wordt dat op 23 november 2017 door de Tweede Kamer verworpen.

Regeerakkoord wil af van raadgevend referendum
Op 10 oktober 2017 wordt het Regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst van het Kabinet-Rutte III gepresenteerd. Over het raadgevend referendum zegt het akkoord:
Het raadgevend referendum is enige jaren geleden geïntroduceerd als opmaat naar een correctief bindend referendum. De politieke steun voor het correctief bindend referendum is sindsdien afgebrokkeld en is daarmee als beoogd einddoel voorlopig uit zicht. Het nationaal raadgevend referendum heeft als tussenstap niet gebracht wat ervan werd verwacht, onder meer door een controverse over de wijze van aanvragen en verschillende interpretaties van de uitslag. Het kabinet wil daarom een pas op de plaats maken. De Wet raadgevend referendum wordt ingetrokken.

Kiesraad akkoord met referendum 'Sleepwet'
Op 1 november 2017 stelt de Kiesraad vast dat er voldoende handtekeningen opgehaald zijn voor referendum over de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten, ofwel de Sleepwet.
Zie de brochure van de Referendumcommissie Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten

Kabinetsbesluit intrekken raadgevend referendum
Op 20 december 2017 besluit het kabinet om de Kamer voor te stellen de Wet raadgevend referendum in te trekken. Eerder die maand besluit men dat er geen referendum komt over het afschaffen van het referendum

2018

Tweede Kamer akkoord intrekken raadgevend referendum
Op 22 februari 2018 stemt de Tweede Kamer met de kleinst mogelijke meerderheid vóór het intrekken van de Referendumwet. Met name het standpunt van D66 baart opzien. In het verkiezingsprogramma heeft D66 beloofd zich in te zetten voor het raadgevend referendum en verwijt het andere partijen dat ze het na één referendum alweer willen afschaffen.
Bij de stemming over het voorstel zijn 76 stemmen vóór intrekking (D66, CDA, VVD, ChristenUnie en SGP) en 69 stemmen tegen (SP, PVV PvdD, 50Plus, GroenLinks, PvdA, DENK en FvD)

Referendum 'Sleepwet'
Op 21 maart 2018 vindt tegelijk met de gemeenteraadsverkiezingen het referendum over de Sleepwet plaats. De opkomst van het referendum is 51,4%. Vóór stemt 46,5%, terwijl 49,5% tegen stemt.
In een brief aan de Tweede Kamer van 12 april 2018 komt het kabinet met verschillende aanpassingen om - in de woorden van het kabinet - recht te doen aan de referendumuitslag en tegelijkertijd de nieuwe regels werkbaar te houden voor de diensten.

GeenStijl wil referendum over afschaffen referendum
Op 6 mei 2018 lanceert GeenStijl - destijds de drijvende kracht achter het referendum over het Associatieverdrag met de Oekraïne- - het plan om nog vóór de afschaffing van de Referendumwet te proberen om een referendum over de Donorwet te krijgen. De eerste 10.000 handtekeningen zijn snel gehaald. In de zes weken daarna blijft het aantal handtekeningen steken bij 146.636, terwijl er 300.000 nodig zijn. Op 2 juli besluit de Kiesraad dan ook dat er geen referendum komt over de ‘Wet tot wijziging van de Wet op de orgaandonatie in verband met het opnemen van een actief donorregistratiesysteem'.

Commissie-Remkes pleit voor correctief referendum (1)
Op 12 juni 2018 publiceert de Staatscommissie Parlementair stelsel onder leiding van Johan Remkes in zijn Tussenstand het idee alsnog een correctief referendum in te voeren. In de ogen van de commissie kan zo'n referendum niet anders dan bindend zijn: 'Als de kiezer gesproken heeft, heeft de politiek maar te volgen'.
De nieuwe discussie over het bindend correctief referendum zal op zijn vroegst eind 2018 in het parlement voortgezet worden, als het eindadvies van de Staatscommissie Parlementair stelsel wordt verwacht.
Zie ook nieuwsbericht Staatscommissie Parlementair stelsel komt met 'Tussenstand' (02.07.2018)

Eerste Kamer akkoord intrekken raadgevend referendum
Op 10 juli 2018 is het voorstel om de Wet raadgevend referendum in te trekken door de Eerste Kamer aangenomen met 40 stemmen voor intrekking (D66, CDA, VVD, ChristenUnie en SGP) en 35 stemmen tegen (SP, PVV, GroenLinks, PvdA, PvdD, 50Plus, OSF). Hiermee is het afschaffen van het raadgevend referendum een feit.

Commentaren op afschaffen raadgevend referendum

• Fractievoorzitter Hans Engels van de D66-fractie in de Eerste Kamer vindt dat het raadgevend referendum niet gebracht heeft wat ervan verwacht werd vanwege het niet-bindende karakter ervan. Volgens D66-minister Kasja Ollongren kent het raadgevend referendum het 'fundamentele gebrek' dat de kiezers er na het uitbrengen van hun stem op de een of andere manier verwachten dat de uitslag van een referendum bindend is.
  
  
• Trouw stelt op 11 juli 2018 dat ondanks alles de referenda niet voor niets geweest zijn:
  Duidelijk is dat - mocht het referendum terugkeren - er in elk geval niet moet worden gewerkt met een opkomstdrempel. Een minimale eis aan het aantal kiezers dat voor of tegen een voorstel is, is wellicht beter. Strategisch gedrag wordt dan voorkomen.
  
  
• Voormalig PvdA-Kamerlid Niesco Dubbelboer stond destijds in 2005 mede aan de wieg van de initiatiefwet voor een correctief bindend referendum. Hij zegt over het afschaffen van het raadgevend referendum in Nieuwsuur van 28 oktober 2017 dat er naast Nederland ooit nog één staat in de wereld is geweest die het referendum nadat het is ingevoerd, weer heeft afgeschaft: de DDR!
  
  
• Naar aanleíding van de opmerkingen over het bindend referendum in de Tussenstand van Staatscommissie Parlementair stelsel schrijft J. van den Berg op 6 juli 2018 in een column:
  Het verdient de voorkeur om de discussie verder te beperken tot het beslissend referendum en het is dan ook te hopen dat de staatscommissie zich door de lopende Kamerdiscussie en de koudwatervrees van diverse partijen (waaronder PvdA en Groen Links) niet van de wijs laat brengen. Haar vasthoudende voorkeur voor het ‘echte’ referendum verdient in elk geval ondersteuning. Het kan de discussie erover (na de eerdere poging daartoe van de staatscommissie Biesheuvel in de jaren tachtig) een nieuwe start bieden. De commissie weet zich gesteund door onderzoek dat telkens weer blijk geeft van brede steun in de bevolking, en werkelijk niet alleen bij wie grommend ontevreden is over de politiek. Die steun is veel breder en is bovendien duurzaam van karakter.

Commissie-Remkes pleit voor correctief referendum (2)
Op 13 december 2018 heeft de Staatscommissie Parlementair stelsel haar eindrapport Lage Drempels, hoge dijken aangeboden aan minister Ollongren van Binnenlandse Zaken. Zoals verwacht adviseerden Remkes c.s. om het correctief bindend referendum in te voeren om de Nederlanders de mogelijkheid te geven zelf iets over sommige wetten te kunnen zeggen. Correctief betekent volgens de commissie dat de kiezers een wet kunnen tegenhouden die al door de Tweede en de Eerste Kamer is aangenomen. Om dit te bereiken moet een meerderheid bestaande uit meer dan eenderde van de kiesgerechtigden tegen de wet stemmen.
Minister Ollongren beloofde bij de presentatie dat de kabinetsreactie op de voorstellen van de commissie dit voorjaar te verwachten is.
Zie ook nieuwsbericht Eindrapport Staatscommissie Parlementair verschenen (14.12.2018)

2019

Raad van State sluit referendum over referendum uit
In de Intrekkingswet van het raadgevend referendum staat dat over de Intrekkingswet zelf geen referendum kan worden gehouden. Stichting Meer Democratie vindt dat in strijd met de oorspronkelijke Wet Raadgevend referendum. Volgens de stichting moet de minister van Binnenlandse Zaken expliciet een besluit nemen over het al dan niet houden van een referendum over de Intrekkingswet.

De Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State stelt in januari 2019 de stichting in het ongelijk. Volgens de Raad van state heeft de wetgever heeft er duidelijk voor gekozen om een referendum over de intrekking van de referendumwet uit te sluiten.
Een uitgangspunten van het Nederlandse staatsrecht is dat een latere wet boven een eerdere wet gaat. De Raad van State redeneert dan ook dat de Referendumwet een gewone wet is die met een gewone wet als de Intrekkingswet kan worden ingetrokken. In die latere wet kan worden afgeweken van de regels over referenda die in de Referendumwet staan.
Uitspraak Raad van State (16.01.2019)

Kabinetsreactie voorstel Commissie-Remkes
Eind juni 2019 reageert het kabinet op de voorstellen van de Staatscommissie Parlementair stelsel. Het kabinet doet vooralsnog niets met het bindend raadgevend referendum dat Remkes c.s. voorstellen. Het idee vraagt volgens het kabinet om 'een nadere afweging'.
Tegenover de Volkskrant zegt minister Ollongren op 26 juni 2019:
Wij vinden dat we moeten kijken naar vormen van directe democratie. We snappen dat daar mogelijkheden zijn om tegemoet te komen aan de wens uit de samenleving om meer invloed te kunnen uitoefenen. Maar dan moeten we heel zorgvuldig kijken hoe dat zou moeten. We gaan dit gaan uitwerken.

Zie ook nieuwsbericht Kabinet reageert op conclusies Staatscommissie Parlementair stelsel (02.08.2019)

SP dient wetsvoorstel correctief referendum in
In januari 2019 dient SP-Kamerlid Ronald van Raak een initiatiefwetsvoorstel in om de Grondwet te wijzigen om het houden van een correctief referendum mogelijk te maken. In de toelichting op het wetsvoorstel refereert Van Raak aan het eindrapport Lage Drempels, hoge dijken rapport van de Staatscommissie Parlementair stelsel.

Het wetsvoorstel wil in art. 81 Gw  de mogelijkheid van een referendum expliciet mogelijk maken. In een nieuw art. 89a Gw wil Van Raak het correctief referendum als volgt opnemen:
Een voorstel van wet dat door de Staten-Generaal is aangenomen, wordt aan een referendum onder de in artikel 54 bedoelde kiesgerechtigden onderworpen, indien na een inleidend verzoek van een bij de wet te bepalen aantal kiesgerechtigden een bij de wet te bepalen aantal kiesgerechtigden daartoe de wens kenbaar heeft gemaakt. De kamers kunnen een voorstel van wet terzake van het vereiste aantal kiesgerechtigden alleen aannemen met ten minste twee derde van het aantal uitgebrachte stemmen.

Zoals te doen gebruikelijk zendt de Tweede Kamer het voorstel naar de Raad van State voor advies.

2020

Meerderheid Tweede Kamer positief over bindend referendum
Op dinsdag 1 september 2020 behandelt de Tweede Kamer het SP-voorstel om een bindend referendum in te voeren. Een groot deel van de Kamer lijkt positief tegenover het nieuwe voorstel te staan. Als beide huidige Kamers in meerderheid met het voorstel instemmen, moeten de nieuwe Tweede Kamer aa de volgende verkiezingen en de Eerste Kamer met een tweederde meerderheid opnieuw voor het voorstel stemmen.

Het voorstel van SP-Kamerlid Ronald van Raak ligt in lijn met de conclusies van de Staatscommissie Parlementair stelsel uit 2018. Deze noemde het bindend correctief referendum een middel om de kloof tussen burger en politiek te dichten. In 2019 heeft het wetsvoorstel een positieve beoordeling van de Raad van State gekregen. Dee noemde het een laatste correctiemogelijkheid voor de kiezer omdat het een eind maakte aan de verwarring waaraan het raadgevend referendum ten onder gegaan was.

D66 stelt tijdens de Kamerbehandeling voor om referenda over internationale verdragen uit te sluiten. Ook heeft een aantal Kamerleden vraagtekens bij de hoogte van de drempel.
Op  22 september 2020 gaat de Tweede Kamer in meerderheid akkoord met het voorstel. Voor het voorstel stemmen ChristenUnie, D66, FvD, GroenLinks, PvdA, PvdD, PVV, SP en 50PLUS plus de leden Van Haga, Van Kooten-
Arissen en Krol.

2021

Eerste Kamer stemt in met bindend referendum
Op 26 januari 2021 gaat ook de Eerste Kamer met 39 van de 75 stemmen met het bindend referendum akkoord.

Duidelijk is dat net als in september 2020 in de Tweede Kamer ook veel Eerste Kamerleden vraagtekens hebben bij de hoogte van de drempel. Op basis van het huidige aantal kiesgerechtigden betekent het voorgestelde aantal van eenderde van alle kiesgerechtigden dat tenminste 4,3 miljoen mensen ‘nee’ moeten zeggen om een wet achteraf te kunnen wijzigen. De drempel is onafhankelijk van het percentage nee-stemmers bij het referendum.

Een voorstel van GroenLinks om de referendumwet naar de Tweede Kamer terug te sturen en daar de uitkomstdrempel aan te passen, haalt het niet. GroenLinks besloot daarom net als de PvdA tegen het wetsvoorstel te stemmen, D66 stemt voor.

2022

Bindend correctief referendum door Tweede Kamer verworpen
Voor het invoeren van het bindend correctief wetgevingsreferendum moeten art. 81 en art. 89 Gw worden gewijzigd. Nadat de Tweede Kamer in eerste lezing op 22 september 2020 akkoord is gegaan en de Eerste Kamer op 26 januari 2021 buigt de nieuwe Tweede Kamer zich op 28 juni 2022 in tweede lezing over het initiatiefvoorstel.
Bij een grondwetswijziging in tweede lezing door de Tweede Kamer gaat het om een 2/3 meerderheid en al snel wordt duidelijk dat zo’n gekwalificeerde meerderheid er niet in zit. Het CDA kan voor zo’n meerderheid zorgen, maar besluit om tegen het voorstel te stemmen.

Inmiddels is het wetsvoorstel op initiatief van D66 al opgesplitst in een correctief bindend referendum op nationaal niveau en een gemeentelijk en provinciaal referendum. Eerder is namelijk al duidelijk geworden dat er voor een landelijk referendum geen meerderheid zal zijn, omdat VVD en CDA er al steeds tegen zijn. Het CDA twijfelt nog over een gemeentelijk en provinciaal referendum, maar laat weten daar ook tegen te zullen gaan stemmen.

Op 5 juli 2022 verwerpt de Tweede Kamer beide voorstellen voor het correctief bindend referendum met 87 tegen 55 stemmen.

Nieuw voorstel correctief referendum Renkse Leijten
Als het initiatiefwetsvoorstel van SP-Kamerlid Ronald van Raak na een traject van drie jaar is verworpen, komt zijn SP-collega Renske Leijten een dag later met een nieuw voorstel tot wijziging van de Grondwet om een correctief referendum in te stellen.
De belangrijkste elementen ervan zijn:

• Wanneer een wetsvoorstel door beide Kamers is aangenomen, kan een groep kiesgerechtigden vragen een referendum over de wet te houden
• Vervolgens moet een grotere groep steunbetuigers ook het gewenste referendum steunen.
• Een bepaald percentage van de kiesgerechtigden moet deelnemen aan het referendum om het geldig te laten zijn.
• Tijdens het referendum moet een meerderheid van de deelnemers tegen het wetsvoorstel stemmen om het tegen te houden

Nieuw element in het voorstel-Leijten is dat de drempel voor het houden van een referendum, het aantal steunbetuigingen, het opkomstpercentage en de stemmenpercentage nader zullen worden geregeld in een uitvoeringswet. (Voor een grondwetswijziging is uiteindelijk een tweederde meerderheid nodig, voor een gewone wet een reguliere meerderheid.)

2023

Voorstel-Leijten door Tweede Kamer
Op 14 februari 2023 is het voorstel-Leijten door de Tweede Kamer in eerste lezing met 86 stemmen voor aangenomen. Van de coalitie stemde alleen D66 voor.

Ook Eerste Kamer akkoord met voorstel
De Eerste Kamer heeft inmiddels op 10 oktober 2023 ook in eerste lezing het voorstel-Leijten behandeld. Ook hier kreeg het voorstel een ruime meerderheid met 45 stemmen voor en 22 stemmen tegen..

MEER LEZEN
Jan Verhulst en Arjen Nijeboer schreven Directe democratie; feiten, argumenten en ervaringen omtrent het referendum.
'Directe democratie' is gratis te downloaden.

Dossier laatst bijgewerkt op 7 december 2023.